API nima va u qanday ishlaydi? Dasturchilar uchun sodda tushuntirish

Veb dasturlash dunyosida tez-tez uchraydigan atamalardan biri — bu API. Dasturchilar uni har kuni ishlatadi, ammo yangi boshlovchilar uchun bu biroz tushunarsiz bo‘lishi mumkin. Ushbu maqolada biz API nima ekanini, u qanday ishlashini va amaliy misollar orqali uni qanday qo‘llashni o‘rganamiz.

1. API nima?

API (Application Programming Interface) — bu dasturlar o‘rtasidagi aloqa tili. U ikki tizimga ma’lumot almashish yoki xizmatlardan foydalanish imkonini beradi.

Soddaroq aytganda, API — bu “ko‘prik” bo‘lib, dastur va server o‘rtasida vositachilik qiladi. Masalan, siz ob-havo ilovasini ochsangiz, u API orqali serverdan ob-havo ma’lumotini so‘raydi va ekranda ko‘rsatadi.

Oddiy hayotiy misol: restoran menyusini olaylik 🍽️ Menyu — bu API. Siz (foydalanuvchi) ofitsiantga menyudan nima xohlayotganingizni aytasiz (so‘rov), oshxona esa sizga taomni tayyorlab beradi (javob). Xuddi shunday, API ham dasturdan kelgan so‘rovni qabul qiladi, serverda bajaradi va natijani qaytaradi.

2. API turlari

API’lar bir nechta turga bo‘linadi:

• Open API (Public API): hammaga ochiq. Masalan, OpenWeatherMap — ob-havo ma’lumotlari uchun.
• Private API: faqat ichki tizimlar orasida ishlaydi (masalan, kompaniya ichida).
• Partner API: ma’lum hamkorlar uchun (autentifikatsiya bilan).

3. API qanday ishlaydi?

API ishlash jarayoni odatda quyidagi bosqichlardan iborat:

1. Foydalanuvchi yoki dastur API’ga so‘rov (request) yuboradi.
2. Server so‘rovni qabul qiladi va qayta ishlaydi.
3. Server natijani javob (response) sifatida qaytaradi.

Ko‘p hollarda so‘rov va javob JSON formatida bo‘ladi.

Masalan, siz OpenWeather API’ga quyidagicha so‘rov yuborasiz:

GET https://api.openweathermap.org/data/2.5/weather?q=Tashkent&appid=YOUR_API_KEY

Server esa quyidagi JSON javobni qaytaradi:

{ "weather": [ { "description": "clear sky" } ], "main": { "temp": 28.5, "humidity": 45 }, "name": "Tashkent" }

Endi siz bu ma’lumotlarni ilovangizda ko‘rsatishingiz mumkin.

4. REST API va SOAP API

API arxitekturalarining ikki asosiy turi mavjud:

• REST API — eng keng tarqalgan format, HTTP protokoli va URL orqali ishlaydi.
• SOAP API — eski, lekin xavfsiz format. XML asosida ishlaydi.

Masalan, REST API orqali ma’lumot olish quyidagicha bo‘ladi:

fetch('https://api.example.com/users') .then(response => response.json()) .then(data => console.log(data));

Bu so‘rov serverga GET so‘rovini yuboradi va foydalanuvchilar ro‘yxatini qaytaradi.

5. API metodlari

API bilan ishlashda to‘rt asosiy HTTP metod mavjud:

• GET — ma’lumot olish uchun
• POST — yangi ma’lumot qo‘shish uchun
• PUT / PATCH — mavjud ma’lumotni yangilash uchun
• DELETE — ma’lumotni o‘chirish uchun

Masalan, foydalanuvchini qo‘shish uchun quyidagicha so‘rov yuboriladi:

POST https://api.example.com/users Content-Type: application/json { "ism": "Ali", "email": "[email protected]" }

6. Autentifikatsiya va xavfsizlik

API’lar odatda xavfsizlik uchun API key yoki token talab qiladi. Bu API’dan faqat ruxsat berilgan foydalanuvchilar foydalanishini ta’minlaydi.

Masalan:

GET https://api.example.com/data?api_key=12345XYZ

Yoki Bearer Token yordamida:

Authorization: Bearer eyJhbGciOi...

Bu tizim xavfsiz integratsiyani ta’minlaydi va ruxsatsiz so‘rovlarni bloklaydi.

7. API’dan foydalanishning amaliy ahamiyati

API’lar deyarli har bir sohada qo‘llaniladi:

• 🌦️ Ob-havo ilovalari (OpenWeather, WeatherAPI)
• 💳 To‘lov tizimlari (Payme, Stripe, PayPal API)
• 📱 Ijtimoiy tarmoqlar (Telegram Bot API, Twitter API)
• 🧠 Sun’iy intellekt (OpenAI API, Gemini API, HuggingFace)

Har bir API — bu dasturchiga tashqi tizim imkoniyatlaridan foydalanish eshigini ochadi.

8. Xulosa

API — bu zamonaviy veb dunyosining asosi. U dasturlarni bir-biriga bog‘laydi, ma’lumotlar almashinuvini ta’minlaydi va integratsiyani osonlashtiradi. Agar siz veb dasturchi bo‘lishni xohlasangiz, API bilan ishlashni o‘rganish — birinchi qadamlaringizdan biri bo‘lishi kerak.

Keyingi maqolamizda biz “API yaratish — PHP va Laravel yordamida RESTful API ishlab chiqish” mavzusida amaliy dars o‘tamiz.